Únete á nosa canle de Whatsapp
Animais e humanos compartimos preto de 300 enfermidades infecciosas, e cada ano aparecen novas. Segundo datos da Organización Mundial de Sanidade Animal, preto do 75% das novas infeccións emerxentes humanas son de orixe animal. Entre os días 27 e 30 de abril celébrase en Barcelona o Congreso Mundial da Sociedade Europea de Microbioloxía Clínica e Enfermidades Infecciosas (ESCMID). Un dos temas que se van tratar é a ameaza dunha nova pandemia.
Ninguén dubida de que ocorrerá, o problema é que non sabemos que a causará nin cando. Hai anos, a OMS xa definiu unha enfermidade X como ameaza de saúde global. O microorganismo causante sería probablemente un virus facilmente trasmisible polo aire, moi virulento e “novo” para o noso sistema inmunitario.
A inmensa maioría dos científicos pensabamos que o candidato máis probable sería un novo virus da gripe, pero o coronavirus SARS-CoV-2 adiantounos pola dereita. Aínda que a ameaza dun novo coronavirus segue latente, o virus da gripe é aínda o candidato máis probable para causar a próxima pandemia.
O campión da variabilidade
O virus da gripe ou influenza pertence á familia dos Orthomyxovirus. En realidade, existen catro tipos (A, B, C e D), xeneticamente distintos. En humanos, a gripe A é a máis frecuente; a B aparece cada 2-4 anos e adoita ser menos problemática; a C é máis rara e adoita causar infeccións leves, e os virus de tipo D afectan o gando.
O virus está rodeado dunha membrana ou envoltura e ten un xenoma contido en oito fragmentos de ARN con información para dez proteínas. No virus da gripe A, dúas desas proteínas son as denominadas hemaglutinina (que se abrevia coa letra H) e neuraminidasa (N). Ata o de agora coñécense 18 tipos distintos de H e 11 de N. O que leva a H de tipo 1 e a N de tipo 1 denomínase H1N1; o que leva a H de tipo 1 e a N de tipo 2, H1N2… e así ata H18N11, segundo as combinacións posibles.
Este virus varía de dúas formas. Cando replica o seu xenoma pode sufrir erros ou mutacións nos xenes do H e do N, o cal orixina subtipos ou cepas que cambian co tempo. Son a causa das epidemias de gripe estacionais e de que haxa que renovar as vacinas cada un ou dous anos. Por iso, estas prepáranse cun cóctel dos virus que se transmitiron na poboación o ano anterior.
Pero, ademais, como o seu xenoma está formado por varios segmentos, o virus pódese mesturar ou recombinar cando distintas cepas infectan á vez a un mesmo animal. Por exemplo, isto pode ocorrer nun porco infectado por un virus da gripe humana de tipo H2N2 e outro de aves de tipo H3N8. Dentro do porco, prodúcese a nova estirpe H3N2 —que toma a H3 do virus de aves e a N2 do humano— e que podería infectar e multiplicarse na nosa especie.
O porco actuaría por tanto como un auténtico tubo de ensaio natural. Isto explica a aparición de novos tipos do virus, que poden causar pandemias porque a poboación humana non estivo nunca exposta ao novo patóxeno, non ten defensas contra el e pódese transmitir facilmente.
A gripe son virus de aves
O hospedador natural dos virus da gripe non é o ser humano, senón aves acuáticas como os patos ou os gansos, o gran reservorio ou almacén natural da maioría de subtipos de gripe A. Estas aves poden propagar o patóxeno e transmitilo a aves domésticas, pero tamén pode infectar a porcos, cabalos, morcegos, animais domésticos, mamíferos mariños… e, por suposto, ao ser humano.
Normalmente, os virus da gripe capaces de unirse aos receptores das células humanas adoitan ser dos tipos H1N1, H2N2 ou H3N2. É, por tanto, unha zoonose: unha enfermidade de animais que pasa ao ser humano.
As pandemias de gripe
Segundo datos da OMS, a gripe estacional pode chegar a afectar a uns 1.000 millóns de persoas ao ano. Causa entre 290.000 e 650.000 mortes anuais por complicacións derivadas da infección viral, sobre todo en menores de cinco anos.
Ata o de agora houbo catro pandemias desta enfermidade: a cepa da gripe de 1918, que era do tipo H1N1 e de orixe aviaria e causou a maior pandemia de gripe da historia, con 20-40 millóns de mortos en todo o mundo; a de 1957, orixinada a partir da aparición dun novo patóxeno do tipo H2N2 por recombinación entre virus de aves e humanos; a de 1968, que causou unha nova cepa H3N2 tamén orixinada pola mestura de virus de aves e humanos, e a ameaza de pandemia en 2009 por unha cepa H1N1 cuxa orixe foi a recombinación entre virus da gripe do porco, de aves e cepas humanas. Neste caso, a diferenza do H1N1 de 1918, causou “só” unhas 200.000 mortes.
O virus H5N1: unha pandemia de gripe en aves…
A finais dos 90 apareceu en China o virus H5N1, causando unha gran mortalidade en aves silvestres e casos puntuais en humanos. Posteriormente, chegou a Europa a través das aves migratorias e empezou a circular de forma masiva e a diversificarse. Desde 2020 detectouse unha variante de H5N1 (denominada 2.3.4.4b) moi virulenta que infectou a moitas aves: patos, gansos, gaivotas, galiñas, pelicanos, cisnes, voitres, aguias, bufos, corvos… Especies que antes non padecían a enfermidade sufriron mortalidades nunca vistas.
Ademais, non só aumentou significativamente o número, senón tamén a extensión dos gromos en Asia, Europa, África e América. Sacrificáronse centos de millóns de aves en EE. UU. e Europa. O virus H5N1 pódese clasificar como unha auténtica pandemia en aves, o que se denomina unha panzootía.
… que saltou a mamíferos
Nos últimos meses, o H5N1 tamén se detectou en moitos mamíferos: teixugos, osos, gatos, linces, londras, mapaches, golfiños e toniñas, furóns, visóns, raposos, leopardos, porcos… En outubro de 2022 identificouse en Galicia un gromo nunha granxa de visóns e houbo que sacrificar preto de 50.000 animais. Unhas semanas antes detectouse en alcatraces e gaivotas, polo que o virus puido “saltar” destas aves aos visóns. O patóxeno presentaba unha mutación nun xene da polimerasa que podería facilitar a súa replicación en mamíferos.
En 2023 houbo gromos masivos en focas e leóns mariños en Escocia, Perú, Brasil, Uruguai e Arxentina, con mortalidades inéditas. Tamén se describiron gromos en gatos domésticos en Polonia e Corea do Sur. Mesmo se detectou como causante de mortalidade en aves e mamíferos silvestres na rexión antártica.
Todo isto demostra que non é un salto esporádico de aves a mamíferos, senón de transmisión sostida. Confírmase así a transmisión do virus H5N1 entre mamíferos, algo inusitado. Non só pode supoñer unha ameaza de saúde pública, senón un problema de preservación da biodiversidade.
E agora tamén no gando vacún
O pasado mes de marzo, as autoridades estadounidenses anunciaron que o virus H5N1 se detectou por primeira vez en gando vacún leiteiro en oito estados. Trátase do mesmo tipo 2.3.4.4b que se estendeu por todo o planeta. Aínda que, como comentamos, é altamente patóxeno en aves, as vacas afectadas só sofren falta de apetito e redución na produción de leite. Confirmouse a infección dun traballador dunha das granxas, pero o único síntoma foi unha conxuntivite. As probas non atoparon cambios que farían o virus máis transmisible aos humanos. Tamén se informou da presenza de fragmentos do virus en mostras de leite pasteurizado.
En persoas describíronse casos moi esporádicos. Desde a primeira detección, ocorrida en 1999 en China, rexistráronse ao redor de 900 casos, sempre en individuos en contacto moi estreito con aves ou outros animais. Afortunadamente, este virus non é transmisible entre persoas. Con todo, en determinadas situacións, a súa letalidade en humanos pode chegar ao 50%. Lembremos que virulencia e transmisibilidade son cousas distintas.
Moito ten que cambiar para ser unha ameaza real
O virus H5N1 está a estenderse cada vez máis en aves e mamíferos. Pero para que acabe sendo pandémico debería conseguir máis capacidade de transmitirse por vía aérea entre humanos, mellorar a súa capacidade de entrar dentro das nosas células e de multiplicarse e ser capaz de evadir o sistema inmunitario.
Que ocorra toda esta combinación correcta de mutacións é difícil… pero non imposible. É un virus que nos vén avisando desde hai tempo, achégase cada vez máis. O feito de que cada vez se ille de máis especies de mamíferos e se empece a transmitir aumenta as posibilidades de que cambie ou se recombine.
A medida que a poboación humana se expanda e o medio ambiente se deteriore, altérase a relación entre persoas e animais e créanse novas oportunidades de contacto e transmisión de enfermidades. Todo isto pon de manifesto a importancia dunha estratexia de colaboración e comunicación entre todos os sectores que participan no coidado da saúde humana, animal e mediambiental: One Health, Unha Saúde ou Saúde Global.
É necesario seguir vixiando os virus da gripe de preto e continuar desenvolvendo novas terapias e vacinas universais contra ela, porque segue sendo unha ameaza real.
*Ignacio López-Goñi é membro da Sociedade Española de Microbioloxía (SEM) e Catedrático de Microbioloxía na Universidade de Navarra.
Cláusula de divulgación: Ignacio López-Goñi non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
