*Un artigo de

O incremento paulatino da poboación maior e a alza da esperanza de vida media abocan inexorablemente ao aumento da incidencia das enfermidades que sabemos que están asociadas coa idade, que é o caso do alzhéimer.

Publicidade

Estas afeccións teñen tres denominadores comúns: a deterioración das células e tecidos debido á concentración de danos dentro e fóra das devanditas células; a acumulación das células disfuncionais que coñecemos como envellecidas ou senescentes e o incremento de marcadores que producen unha inflamación crónica.

Practicamente en todas as enfermidades vinculadas á vellez atopamos estes tres factores; os cales, á súa vez, están interconectados e retroaliméntanse.

Para poder adiantarnos á aparición desas doenzas e tomar precaucións ou afrontar tratamentos que reduzan a súa progresión, necesitamos identificar compostos ou actividades que nos avisen dunha maneira fiable de que algo está a funcionar mal. É o que chamamos biomarcadores.

Que é un biomarcador?

Os biomarcadores son substancias que se atopan de modo natural no noso organismo. Pero se os seus niveis aumentan ou descenden, iso indica que algo non está a transcorrer adecuadamente.

Por exemplo, o Goberno de España incrementou recentemente a carteira básica de análises que deben facerse coa proba do talón. Este test consiste simplemente nunha análise dunha serie de substancias presentes no sangue do bebé –biomarcadores– que nos van a dicir se o seu metabolismo é normal ou existe algunha anomalía. Obviamente, se sabemos que pode haber un problema nada máis nacer, pódense tomar medidas canto antes e evitar o dano.

Outros biomarcadores moi coñecidos son os niveis de glicosa en sangue para a diabetes de tipo I e tipo II, moi frecuente en persoas maiores. Un aumento da glicosa a pesar de que haxa insulina indica que as nosas células musculares e adiposas non son capaces de responder á devandita hormona. Entón estamos a desenvolver unha diabetes tipo II asociada coa idade.

Tamén se idearon mecanismos para detectar precozmente a presenza dun cancro. Por exemplo, o antíxeno prostático específico (PSA) é producido polas células normais da próstata, pero moito máis polas cancerosas. Se aumenta a súa cantidade no sangue, isto pode indicar que se está desenvolvendo un proceso canceroso. No caso do cancro de colon, o cribado equivalente é a detección de sangue nas feces.

De feito, a creación de ferramentas de detección temperá no cancro atópase na actualidade en plena evolución coas chamadas biopsias líquidas, que buscan biomarcadores de procesos cancerosos.

Podemos atopar biomarcadores do alzhéimer?

Todo o descrito anteriormente refírese a procesos patolóxicos que producen efectos moi recoñecibles e que poden ser detectados por metabolitos ou por proteínas anormalmente abundantes no sangue. Con todo, é máis complexo identificar procesos máis lentos e que afectan a órganos moi estancos, como o sistema nervioso central.

O sistema nervioso central está separado do torrente sanguíneo por unha serie de células do sistema vascular e o propio sistema nervioso que controlan o paso de substancias desde o sangue cara ao tecido nervioso e viceversa. A este sistema coñecémolo como barreira hematoencefálica.

Como o seu nome indica, dita barreira é moi impermeable ao tráfico de substancias e controla todo o que pasa, a non ser que estea danada e perda a súa función, como sabemos que ocorre nos procesos neurodexenerativos. Esa deterioración provocaría que proteínas presentes no cerebro puidesen pasar ao torrente sanguíneo e ser detectadas como biomarcadores do dano.

De feito, iso é o que están a detectar estudos como o que presentou hai pouco un grupo de científicos da Universidade de Shanghái. Os seus resultados mostran incrementos de proteínas asociadas co alzhéimer como proteínas beta-amiloides e tau, a proteína glial fibrilar aceda ou a proteína lixeira de neurofilamentos.

O problema é que estas proteínas aparecen no sangue cando a deterioración cognitiva xa comezou e mesmo está a avanzar e presenta síntomas claros. É dicir, cando xa é demasiado tarde.

En busca de sinais para os estados iniciais da enfermidade

Necesitamos descubrir biomarcadores que nos axuden a abordar a enfermidade dunha maneira precoz, porque os hábitos de vida e a actividade física e social preveñen a deterioración. Recentemente, o noso grupo de investigación demostrou que a perda na capacidade executiva –é dicir, unha deterioración na toma de decisións– precede a deterioración cognitiva.

Nesta mesma liña, un estudo recente da Universidade de Toronto demostrou que cambios na velocidade da fala, debidos á incapacidade para atopar a palabra adecuada, poderían ser indicadores do inicio dun declive na saúde cerebral.

Así pois, probas específicas encamiñadas a atopar anomalías na toma de decisións e na fala poderían ser importantes para actuar nas fases iniciais e retardar a progresión da enfermidade.

Ademais, nos últimos anos demostrouse que a deterioración cognitiva vai asociada a un proceso de neuroinflamación no que se incrementan unha serie de citoquinas inflamatorias e factores de activación das células de glia. A identificación desas citoquinas podería ser crucial para tomar medidas antes de que a neuroinflamación acabe destruíndo as neuronas.

Doutra banda, está cada vez máis claro que evitar os danos da barreira hematoencefálica é clave para reducir e retardar o declive cognitivo. Moléculas esenciais para o metabolismo e os sistemas antioxidantes como o coenzima Q10, que evita a deterioración do sistema vascular, demostraron a súa relación co mantemento da capacidade executiva e cognitiva en persoas maiores.

A detección da deterioración cognitiva cedo supón unha ardua tarefa, pero a conxunción de diferentes métodos de diagnóstico –que inclúa test cognitivos e de actitude xunto coa análise de biomarcadores– pode levarnos a abordar terapias que reduzan o risco e retarden esa deterioración durante o envellecemento.

*Guillermo López Lluch é catedrático da área de Bioloxía Celular. Investigador asociado do Centro Andaluz do Desenvolvemento. Investigador en metabolismo, envellecemento e sistemas inmunolóxicos e antioxidantes, Universidade Pablo de Olavide

Cláusula de divulgación Guillermo López Lluch é membro da Sociedade Española de Bioloxía Celular, a Sociedade Española de Bioquímica e Bioloxía Molecular, a Sociedade Española de Xeriatría e Xerontoloxía, a Society for Free Radical Research e presidente da International Coenzyme Q10 Association. As investigacións realizadas polo autor están financiadas por fondos públicos provenientes do Goberno de España ou do Goberno Autonómico de Andalucía